Rembrandt, geboren in 1606, heeft de status om vandaag een begrip te zijn, net als Michelangelo of Leonardo da Vinci. In een tijdperk waarin kunst schijnbaar de provincie van de weinigen is geworden – de zeer geavanceerde kenners – hoe is het dat een schilder uit de 17e eeuw nog steeds spreekt tot zowel populair publiek als experts, lagere schoolkinderen evenals Ph.DS?
Holland in de jaren 1600 was een plek van groei voor de nieuwe middenklasse, en als zodanig was een cultuur die rijp was voor de ontwikkeling van een nieuwe benadering van schilderen. De zogenaamde Nederlandse meesters zijn ons allemaal dierbaar omdat ze hun kunst bedoeld hebben om een brede aantrekkingskracht te bezitten en zowel onderwerpen als technieken te gebruiken die iemand zou kunnen genieten. Hun kunst werd gemaakt voor alledaagse mensen – niet alleen de intelligentsia of aristocratie – en ze kozen opzettelijk ervoor om huiselijke genoegens in hun schilderijen te vieren: dingen als een heerlijke maaltijd aan tafel, een mooie landweg met velden die zich in alle richtingen uitstrekken, portretten van gewone mensen of bijbelse verhalen die iedereen had gelezen.
In Rembrandt Van Rijn’s Little Painting Avondmaal bij Emmausde grote Nederlandse meester nodigt ons uit in het mysterie van Jezus ‘zelfonthulling aan de tafel in Emmaus aan twee discipelen na zijn opstanding. Ongeveer de grootte van een juridisch pad, dit verkleinende stuk bevat een wallop die muurschaal is. We voelen de verbazing van een discipel terwijl hij plotseling de herrezen Jezus herkent. We zinken op onze knieën met de gepassioneerde toewijding van zijn medereiziger op de schaduw van de voorgrond terwijl hij Jezus ‘benen omhelst en zijn gezicht begraaft in de mantel van de meester. Het verwonderende gezicht van de eerste dient als een soort portret-mirror van ons-de kijker-en de tweede discipel dient als een uitnodiging voor intieme gemeenschap met onze liefhebbende Heer.
We bevinden ons aan de tafel van de mysterieuze vreemdeling terwijl hij zichzelf bekend maakt in het breken van het brood.
De compositie van dit kleine meesterwerk versterkt het verhaal op manieren om te vertellen: het hele schilderij is dramatisch verdeeld in tweeën door een sterk diagonaal begin in de rechterboven op de achtergrond en gaat door met opvallend licht en donker door de schaduwfiguur van Christus en de knielende discipel – het verwerken van een instabiliteit die normaal wordt vermeden door schilders. Rembrandt schendt de verwachting van de kijker van een bepaalde compositorische balans in dienst van het verhaal – en deze diagonale verdeling van het beeld met zwaar gebruik van Chiaroscuro rijdt de boodschap naar huis: we zijn in aanwezigheid van God in de herrezen menselijke vorm. We moeten trillen!
Rembrandt is het best bekend om zijn portretten en bijbelse onderwerpen-en nog meer voor zijn late zelfportretten-die een melancholie, ouder wordende kunstenaar die na succes en roem nadenkt, die hem hebben verlaten. Maar dit bescheiden schilderij van een favoriet bijbels verhaal wordt terecht als een meesterwerk beschouwd vanwege het inzicht dat erin is ingebed: het wonderbaarlijke is te vinden in het alledaagse – in het breken van brood en in het dagelijkse kader van ons leven. Een vrouw op de achtergrond die het avondmaal voorbereidt, heeft geen idee wat er op de voorgrond gebeurt, omdat deze meest betekenisvolle gebeurtenissen zich ontvouwen. God openbaart zichzelf in de dagelijkse schaduwen terwijl we wachten op de laatste triomfantelijke terugkeer van Christus in het oogverblindende licht van Zijn glorie.
In de tussentijd gaan we door en hopen we dat we op weg zijn met de Heer op weg, bekende wegen lopen, met vrienden praten, onze maaltijden nemen. Jezus is bij ons en we hoeven onze ogen alleen te openen om Hem in “de minste van deze” te zien – de mensen die de Heer onze zorg toevertrouwt. Het inzicht van Rembrandt wijst ons op deze trouw in de werking. En de opzettelijke keuze van de kunstenaar om dit mijlpaalmoment op bescheiden schaal weer te geven, drijft verder de boodschap naar huis: “Ik ben bij je, zelfs tot het einde van het tijdperk.”
—Bruce Herman is een schilder, schrijver en spreker die al meer dan 50 jaar nationaal en internationaal exposeert. Hij is hoogleraar kunst (gepensioneerd) en oprichter van de kunstafdeling van Gordon College.
