In het centrum van de Nederlandse stad Rotterdam’s bruisende havendistrict, in een anders leeg plein in de buurt van het maritieme museum, is er een monumentaal bronzen beeld: Ossip Zadkine’s De vernietigde stadeen gedenkteken voor het bombardement op het stadscentrum door een nazi -luchtaanval op 14 maart 1940. Zadkine, een Parijse kunstenaar die in een kubistisch idioom werkte, bezocht de stad in 1946 tijdens de wederopbouw na de oorlog en werd getroffen door de absolute verwoesting die hij zag. Geïnspireerd creëerde hij dit standbeeld, dat voor het eerst publiekelijk werd weergegeven op de huidige locatie in 1953.
Het standbeeld van 21 voet lange toont een verwrongen menselijke figuur die half leunde op een gebroken boomstronk en zijn handen in de lucht opeisen in een gebaar van woedend verdriet, alsof hij met God smeekt om troost te bieden. Het centrum van de menselijke figuur, waar het hart zou moeten zijn, is een leegte – verwijzend naar de vernietiging achtergelaten door de bombardementen en het verlies van de inwoners van de stad.
De onderscheidende en visueel arresterende vorm van het standbeeld contrasteert met de drukke binnenstad van de op een na grootste stad van Holland. Dit is zoals het zou moeten zijn-het is waarschijnlijk dat de moderne inwoners van Rotterdam weinig tijd besteden aan het nadenken over de vernietiging van hun stad door de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog, en als ze dat doen, staan die gedachten tegenwoordig in tegenstelling tot de omgeving van de stad.
Ten tijde van het bombardement had niets meer kunnen contrasteren met de burgerlijke trots en het zelfbeeld van de mensen van Rotterdam dan de smeulende ruïnes die hun woonplaats was geworden. Het standbeeld brengt de diepten van hun verdriet over op een manier vergelijkbaar met de klaagzangen van de profeet Jeremia, die hij schreef na het zien van zijn thuisstad Jeruzalem in ruïnes. Net als het elegische gedicht van Jeremiah, drukt het standbeeld van Zadkine geen wanhoop uit. Het kwellende verdriet wordt vermengd van woede, met een gevoel van beledigde gerechtigheid, zich bewust van het kwaad en het herkennen voor wat het is. Het standbeeld leent aldus van een christelijk gevoel van moraliteit dat vaak afwezig is in de avant-gardistische kunst van de 20e eeuw.
Als een centraal punt voor het collectieve geheugen van de stad, nodigt Zadkine’s sculptuur voorbijgangers uit om te stoppen met hun zwaaien en de gebeurtenissen uit het verleden van hun stad te herinneren – terribele evenementen, maar zeker, maar de herinnering waard.
Het Oude Testament zit vol met monumenten en gedenktekens voor belangrijke evenementen: Joshua’s stapel stenen op de bank van de Jordan, Samuel’s Rock of Ebenezer, Jacob’s pijler in Bethel. Fysieke manifestaties van het collectieve geheugen van een volk zijn noodzakelijke onderdelen van het erfgoed van een cultuur. De vernietigde stad is een uitstekend voorbeeld van de vorm – direct, expressief, duidelijk en beknopt.
Tot zover de inhoud van Zadkine’s sculptuur; Hoe zit het met de vorm? Het evenement dat door het beeldhouwwerk werd herdacht, gebeurde echt; Waarom is een meer realistische stijl niet ingezet? Waarom dit vervormde wirwar van tegenstrijdige elementen?
Een realistische presentatie van een echt menselijk model zou de technische vaardigheid van de kunstenaar hebben getoond, maar om dit te doen zou het standbeeld van veel van zijn expressieve macht hebben beroofd – het zou een standbeeld zijn geworden van een specifieke, bepaalde persoon en niet van de mensheid in het algemeen. Het zou de kans hebben gemist om universeel te zijn, breed van toepassing in zijn symboliek. Door de menselijke figuur te reduceren tot algemeenheden – universitairs – dient de abstractie van Zadkine’s sculptuur om het expressiever te maken, niet minder.
Debat blijft woedend in christelijke kringen over de geschiktheid van abstracte kunst en het geheel van de 20e-eeuwse avant-garde’s benadering. Sommige mensen stellen voor dat christelijke kunstenaars de innovaties van de afgelopen honderd jaar verlaten ten gunste van een hernieuwde toewijding aan rigoureus realisme. Maar een belangrijk punt voor christelijke kunstenaars om te onthouden is dat verschillende kunststijlen verschillende expressieve vaardigheden hebben.
De vernietigde stad is een meesterwerk van expressie, en het zou niet mogelijk zijn geweest voor Zadkine om de diepte van emotie, de gemeenschap van verdriet en de universaliteit van een absolute morele standaard over te brengen als hij een meer traditionele aanpak in zijn oorlogsmonument zou inzetten. De schokkend innovatieve vorm – die destijds moeilijk was voor de burgers van Rotterdam om het standbeeld van Zadkine te accepteren – kan het standbeeld van Zadkine rangschikken als een van de meest aangrijpende monumenten van de recente geschiedenis.
