Wanneer we Lyra Silvertongue, geboren Belacqua, voor het eerst tegenkomen, zit ze verborgen in een kledingkast en luistert aandachtig naar haar oom, Lord Asriel, die een presentatie geeft aan Oxford-geleerden over zijn bevindingen over Dust. Hoewel ze pas elf jaar oud is en beschikt over de fragmentarische en onconventionele opleiding die ze heeft gekregen van oudere mannelijke geleerden, is Lyra meteen gefascineerd door het idee van Dust.
Niet het soort stof dat zich ophoopt in de hoeken van kamers, maar kleine gouden deeltjes die vanuit de hemel naar de aarde stromen. Stof dat wordt aangetrokken door volwassen mensen en een mysterieuze stad verlicht uit een andere wereld die net voorbij het noorderlicht ligt. Asriel’s beschrijvingen van Dust en fotogrammen van deze stad in de lucht hebben zo’n krachtige impact op Lyra dat ze op zoek gaat naar de aard van Dust, waarbij ze haar eerst naar het uiterste noorden van haar eigen wereld brengt en vervolgens door meerdere parallelle universums.
In de dertig jaar sinds Lyra’s avonturen begonnen Het Noorderlicht,(Het Gouden Kompasvoor Amerikaanse lezers) het eerste deel van Philip Pullman’s Zijn donkere materialen -serie hebben talloze personages hun eigen verklaringen voor Dust gegeven. Volgens het Magisterium, het kerkelijke orgaan dat Lyra’s wereld regeert, is het de erfzonde en de bron van alle menselijke dwaasheid. Een natuurkundige uit onze wereld, Mary Malone, begrijpt het als donkere materie. Engelen zijn gemaakt van stof. De Mulefa, olifantachtige wezens uit een andere wereld, hebben Dust, of ‘Sraf’ zoals ze het noemen, nodig om te overleven. We weten hoe Stof zich gedraagt, dat het verband houdt met bewuste gedachten, dat het zich aangetrokken voelt tot volwassenen en niet tot kinderen, dat het, als het gevoed wordt en afhankelijk is van creativiteit, verbeeldingskracht en liefde, een bezielende kracht in het universum is. Maar na vijf romans en vijf kleinere begeleidende teksten hebben noch de lezer, noch Lyra geleerd wat Dust eigenlijk is.
*
Met Pullmans laatste deel van de Book of Dust-trilogie, Het Rozenvelddat volgende week, op 23 oktober, uitkomt, heeft de auteur beloofd dat zowel Lyra als de lezer eindelijk zullen ontdekken wat Dust is. Hoewel Lyra eerst antwoorden zocht via de Aurora Borealis, is ze voorbestemd om de ware aard van Stof te ontdekken in de woestijnen van Centraal-Azië.
Pullman begrijpt dat het ware kwaad nooit te maken heeft met de verwrongen verlangens van één persoon. Het kwaad wordt geholpen en bevorderd door de banaliteit van instituties en hun functionarissen.
Ik ontmoette Lyra voor het eerst toen ik 17 was, op het punt om de middelbare school af te ronden, toen de aanhoudende onschuld van de kindertijd spoedig, nogal abrupt, plaats zou maken voor de wereld van de volwassen ervaring. Ik was onmiddellijk gefascineerd door Lyra’s wereld en het rijke fantasierijke universum van Dust en Dæmons, heksen en gepantserde beren die Pullman op de pagina tot leven bracht. Ik heb meer dan twintig jaar met Lyra doorgebracht, waarbij ik met regelmatige tussenpozen haar universum in en uit dook, hetzij via de boeken, hetzij via de uitstekende BBC-verfilming. Ik ben net 40 geworden, maar ik vind de magie, emotionaliteit en ethische preoccupaties van Lyra’s universum net zo boeiend. Zijn donkere materialen heeft niet alleen de test van de afgelopen dertig jaar doorstaan, maar voelt zich ook noodzakelijker dan ooit.
Lyra’s zoektocht om Dust te begrijpen brengt haar in confrontatie met menselijke en andere wereldlijke krachten die moreel absolutisme verkiezen boven verbeelding, onwetendheid boven kennis, autoritarisme boven vrije wil en koude, belangeloze rationaliteit boven empathie. Lyra begrijpt niet altijd de wereldveranderende inzet van haar acties, omdat ze te gefocust is op de concrete urgentie van leven en dood van elke zoektocht (bijvoorbeeld het redden van haar beste vriend Roger van de kindermoordenaars in Bolvangar, en vervolgens het bevrijden van zijn ziel uit het Land van de Doden). Ze sluit zich echter tijdens deze reis aan bij veel personages die vastbesloten zijn zich terug te trekken tegen de onderdrukkende systemen die hun werelden domineren.
Tijdens deze avonturen verzamelt Pullman een bont gezelschap van personages die niet alleen de macht uitdagen, maar ook de rigide sociale en gendergerelateerde verwachtingen die hen door die machten worden opgelegd. Terug in onze wereld, waar trans-, non-binaire en gender-nonconforme mensen het middelpunt zijn geworden van een aanhoudende en steeds gewelddadiger wordende morele paniek, Zijn donkere materialen is een welkom tegengif voor het absolutisme van degenen die zowel de wetenschap als de ervaring ontkennen door vast te houden aan een starre binaire verhouding tussen sekse en geslacht.
Lyra’s bestaan verzet zich tegen de morele absolute waarden en gendergerelateerde verwachtingen die haar wereld bepalen en haar keuzevrijheid proberen te beperken. En als fictieve hoofdrolspeler daagt ze uit wat lezers van een jonge heldin mogen verwachten. Ze is de slimme maar luie, arrogante, half-nobele, half-straat-schurk, tom-boy, hoofdpersoon. Telkens weer daagt ze het gezag uit, de grenzen van fatsoen, verwerpt ze de mooie jurken waarin ze wordt geperst en het lot van haar geslacht.
Haar metgezel Will, die ze voor het eerst tegenkomt Het subtiele mesdaagt op vergelijkbare wijze uit wat lezers van een mannelijke hoofdrolspeler zouden verwachten. Hij is een rustige, introverte en gevoelige jongen die boven alles voor zijn moeder zorgt. Hij kan koken en schoonmaken en hij is veel praktischer, nuchterder en voorzichtiger dan Lyra. Maar Will weet ook van vechten en is niet bang om zijn kracht te gebruiken als dat nodig is. Met Will aan haar zijde leert Lyra zorgzame daden te beantwoorden en zichzelf open te stellen voor het ervaren van liefde, verlangen en plezier. Will en Lyra worden aan het eind geconfronteerd met een verwoestende scheiding, letterlijk gevangen aan weerszijden van hun twee werelden De amberkleurige kijker.
Maar met de tweede trilogie, Het stofboekmaken we kennis met Malcolm Polstead, die op veel dezelfde manieren als Will de toxische mannelijkheid uitdaagt. Terwijl het eerste boek, 2017’s La Belle Sauvageniet helemaal de fantastische reikwijdte van de originele trilogie had, kan ik weinig andere romans bedenken waarin de jonge mannelijke hoofdpersoon zijn tijd – gelukkig, liefdevol en verantwoordelijk – wijdt aan de zorg voor een baby, inclusief voeding en het verschonen van luiers. Twintig jaar vooruit springen naar de tweede aflevering, Het geheime GemenebestMalcolm is uitgegroeid tot een sterke en bekwame geheimagent die niet bang is om zorg of genegenheid te tonen.
Lyra’s bestaan verzet zich tegen de morele absolute waarden en gendergerelateerde verwachtingen die haar wereld bepalen en haar keuzevrijheid proberen te beperken.
De omkering van traditionele genderrollen bereikt zijn uiterste punt bij mevrouw Coulter, die kan worden beschouwd als een van de meest meeslepende schurken uit de literatuur. Mevrouw Coulter heeft een ongegeneerde honger naar macht en gebruikt haar seksualiteit als een instrument om zichzelf te positioneren in een wereld waar seksualiteit wordt gevreesd en macht bijna volledig is afgesloten voor vrouwen. Ze beschikt over een bovennatuurlijk vermogen om elk menselijk gevoel af te sluiten en gebruikt dit op de meest verachtelijke manier: de moord op talloze kinderen. Als moeder van Lyra laat ze haar als baby in de steek en toont ze geen interesse in haar totdat Lyra zelf een interessant figuur wordt voor de machthebbers. Mevrouw Coulter is de belichaming van de verwoestende gevolgen van de wetenschap wanneer deze losstaat van de ethiek en het religieuze fundamentalisme, waarbij de onschuldigen offerlammeren kunnen worden om de morele orde te handhaven.
Het ontwaken van moederlijke gevoelens jegens Lyra wordt vertraagd en is nooit vrij van conflicten. Ze heeft lief, maar wil haar dochter bezitten, onder controle houden, ‘haar van zichzelf redden’ in plaats van haar enige keuzevrijheid te geven. Hoewel de liefde en zelfopoffering van mevrouw Coulter voor Lyra haar ultieme verlossing is, komt het bijna te laat voor Lyra om het op te merken.
Het bestaan van Dæmons in Lyra’s wereld is op zichzelf een uitdaging voor het genderbinaire getal. Dæmons lijken een uiterlijke manifestatie te zijn van de complexe aard van de mens, die mannelijke, vrouwelijke en dierlijke kenmerken omvat die duiden op het doorbreken van genderbinaire waarden en de mogelijkheden van relaties tussen soorten. In Het geheime Gemenebest, Lyra’s relatie met haar Dæmon, Pantalaimon, wordt op de proef gesteld wanneer ze begint te twijfelen aan zijn ‘objectieve’ bestaan. Ze lijkt te vergeten dat ze als kind zo hard heeft gevochten en zoveel heeft verloren om ervoor te zorgen dat er geen kinderen meer van hun Dæmonen zouden worden afgesneden. In een wanhoopsdaad om de band die ze lijken te hebben verloren te herstellen, verdwijnt Pantalaimon op zoek naar Lyra’s verbeeldingskracht.
Het geheime Gemenebest is de veroordeling van een wereld waarin de verbeelding – geen verzinsel, maar een manier om de wereld te zien, te begrijpen en te voelen – wordt onderdrukt door de dubbele krachten van koude rationaliteit en religieus fundamentalisme die autoritarisme voortbrengen. Het concentreert opnieuw de kracht van verbeelding en het vertellen van verhalen als de krachten die onze realiteit vormgeven, ten goede of ten kwade.
Pullman begrijpt dat het ware kwaad nooit te maken heeft met de verwrongen verlangens van één persoon. Het kwaad wordt geholpen en bevorderd door de banaliteit van instituties en hun functionarissen die, zoals Lord Asriel zegt, “geprobeerd hebben elke natuurlijke impuls te onderdrukken en te beheersen. En als het deze niet kan beheersen, snijdt het ze eruit.” Het kwaad wordt geholpen en bevorderd door degenen die een stapje terug doen en niets doen, die de leugens inslikken en zich afkeren van beelden van dood en vernietiging die volledig te voorkomen zijn.
Op dezelfde manier zal het kwaad niet worden verslagen door de opkomst van een individuele uitverkorene, een eenzame held die beschikt over een toverstok die krachtig genoeg is om zijn vijand te onderwerpen. In de wereld van Pullman wordt het kwaad overwonnen doordat mensen elke dag de waarheid boven leugens, actie boven apathie en empathie boven haat verkiezen. Zoals de engel Xaphania aan het einde zegt De Ambar-kijker: “Bewuste wezens maken stof – ze vernieuwen het voortdurend door te denken, te voelen en na te denken, door wijsheid te vergaren en door te geven (…) en hun geest open en vrij te houden.”
Pullman, op 78-jarige leeftijd, heeft dit verklaard Het Rozenveld zijn laatste roman en daarmee het definitieve einde van de serie. Ik word echter getroost door het feit dat er een corpus van elf romans en novellen is waar ik naar terug kan keren als ik vind dat onze wereld te grimmig is. Maar Zijn donkere materialen biedt veel meer dan louter escapisme.
Als literair project blijft het, naast auteurs als Octavia E. Butler of Ursula K. Le Guin, een van mijn tegengif tegen wanhoop. Dit voelt belangrijker dan ooit in een wereld die genocide en klimaatrampen probeert te normaliseren als de onvermijdelijke uitkomst van aanhoudende en steeds autoritairdere imperialistische projecten. Een wereld die controle probeert uit te oefenen door ons vermogen of onze bereidheid te vernietigen om ons open te stellen voor de verbeelding of het vermogen om de magie in onze wereld vanuit meerdere, diverse perspectieven te zien, voelen en begrijpen.
